Odrowąż Stanisław ze Sprowy (właściwie Stanisław ze Sprowy) h. Odrowąż (zm. 1542/3), wojewoda ruski. Pisał się zawsze tylko «Stanisław ze Sprowy», ale we wszystkich niemal opracowaniach, poczynając od XVII w., wymieniany bądź jako «Odrowąż ze Sprowy», bądź jako «Sprowski», często mylony ze swoim imiennikiem, także wojewodą ruskim, mężem Anny mazowieckiej. O. był synem Eustachego ze Sprowy, kasztelana wiślickiego, i Urszuli z Kurozwęk, córki Krzesława Kurozwęckiego, kasztelana lubelskiego (zob.). Wspólnie z bratem Janem, chorążym sandomierskim, wziął po ojcu starostwo opoczyńskie. Nazwani obaj starostami opoczyńskimi już 9 II 1502, t. r. zwolnieni zostali od wyprawy wojennej. Po śmierci brata (1515) O. sam był posiadaczem starostwa opoczyńskiego, na które w r. 1533 otrzymał dożywocie. Trzymany również przez tych braci zamek Zawichost z wsiami król wykupił już w r. 1507; z zapisanej na nim sumy 5 290 złp. połowa została umorzona, połowę przeniósł król na Opoczno. Na sejmie w Piotrkowie w r. 1506 O. podpisał akt elekcji Zygmunta I. Kasztelanem żarnowskim był już w r. 1509, t. r. pełnił obowiązki poborcy sandomierskiego. W czasie sejmu piotrkowskiego 1512 r. znalazł się wśród świadków na przywileju królewskim dla arcybiskupów gnieźnieńskich i na układzie zawartym między królem a biskupem warmińskim. Na sejmie krakowskim 1518 r. był jednym ze świadków podpisanych na dokumencie królewskim określającym uczestnictwo posłów Krakowa w sejmach i sejmikach ziemskich, zaś 20 III t. r. na wydanej przez króla ordynacji regulującej sądownictwo nad Ormianami lwowskimi. Jako legat królewski zalecił 30 VI 1520 kapitule poznańskiej obranie podkanclerzego kor. Piotra Tomickiego na biskupa poznańskiego. W l. 1521–32, obok kasztelanii żarnowskiej, miał też urząd wojskiego krakowskiego. Towarzyszył królowi w r. 1521 w jego podróży do Prus Królewskich. Dn. 19 IV t. r. w Toruniu należał do grona dygnitarzy świadkujących na generalnym potwierdzeniu praw i przywilejów ziem pruskich i pomorskich inkorporowanych do Król. Pol. Z ramienia Zygmunta I w r. 1522 uczestniczył w rokowaniach o małżeństwo ks. mazowieckiej Zofii z woj. siedmiogrodzkim Stefanem Batorym.
W maju 1525 wyznaczono O-a na posła do Turcji, a jego zadaniem miało być wyjednanie rozejmu 6-letniego lub bodaj 3-letniego i oczyszczenie króla z oskarżeń głoszonych przez woj. mołdawskiego Stefana V, jakoby pragnął zagarnąć Kilię i Białogród. Ponieważ od wysłanego do Budy na sejm węgierski Jana Karnkowskiego nie było jeszcze wiadomości, poseł miał w drodze otrzymać dodatkowe instrukcje dotyczące także i spraw węgierskich. Z Krakowa wyruszył O. 17 VII i omijając Mołdawię jechał poprzez Siedmiogród. Tu doszło go zalecenie wysłane z Budy, by nie występował w imieniu króla Ludwika, zgodzono się jednak, aby rozejmem polsko-tureckim zostały objęte także i Węgry. Na przełomie sierpnia i września stanął w Adrianopolu, po czym z niemałą okazałością, z orszakiem 100 jezdnych wjechał do Stambułu. Przyjęty został tak dobrze, że aż wzbudziło to na dworze cesarza Karola V daleko idące podejrzenia co do istoty polskich zamierzeń. Rozpoczęły się rozmowy, głównie z w. wezyrem Ibrahimem paszą. Turcy z miejsca odmówili traktowania z O-m o rozejmie z Węgrami. O tym gotowi byliby mówić z ewentualnymi posłami króla Ludwika. Co do Polski, zgodzili się na rozejm, ale tylko 3-letni. Podpisany 18 X traktat przewidywał ponadto wolny handel, wykup jeńców, obustronne hamowanie wszelkiej swawoli i jej karanie. Sułtan ze swej strony obiecał dołożyć starań, by woj. mołdawskiego Stefana powstrzymać od najazdów na Polskę. Opuściwszy Turcję w końcu listopada, 18 XII donosił O. z Braszowa królowi Ludwikowi o przebiegu swej misji.
Mianowany w r. 1526 kasztelanem bieckim, przebywał O. t. r. wiosną i latem u boku króla w Gdańsku. Figuruje wśród świadków na dokumencie (wystawionym 3 V) nadającym książętom pomorskim lenno Lęborka i Bytowa. W czerwcu, obok Piotra Tomickiego, Krzysztofa i Mikołaja Szydłowieckich, Piotra Kmity i Łukasza Górki, a więc zdecydowanych przeciwników prymasa Jana Łaskiego, podpisał memoriał skierowany do królowej w obronie Stanisława Kościeleckiego, woj. poznańskiego, któremu odjęto starostwo malborskie, dając je Hieronimowi Łaskiemu. Był to epizod szerszej kampanii godzącej w Łaskich. W Gdańsku 19 VII O., wraz z obu Szydłowieckimi, swymi «braćmi herbowymi», przyjął do herbu Odrowąż gdańskiego rajcę Jana Furstha. Towarzyszył też królowi w czasie jego pobytu w Warszawie, gdzie dokonało się przejęcie księstwa mazowieckiego.
Po klęsce pod Mohaczem i śmierci króla Ludwika wysłany był O. przez Zygmunta I z Andrzejem Krzyckim, bpem płockim, na zwołany na 15 XI 1526 sejm elekcyjny w Szekesfejervar. Posłowie, którzy wyjechali dopiero 7 XI, mieli zlecone zaproponowanie tam kandydatury Zygmunta I, kiedy jednak 10 XI stanęli we Frysztacie u księcia Kazimierza cieszyńskiego, tego właśnie dnia wybrano na króla Jana Zapolyę. Po naradzie z księciem cieszyńskim postanowili nie wracać, ale już jako jedyny cel swej misji podawać złożenie gratulacji elektowi i wspólne naradzenie się nad sprawami węgierskimi. Zapolya nie spieszył się zbytnio z ich przyjęciem. Zaprosił ich zrazu do Budy, a ostatecznie przyjął 2 XII w Ostrzyhomiu. Prowadzone tu rozmowy cechował, jak się zdaje, duch antyhabsburski, tak właściwy dla polityki Bony. Nic więc dziwnego, że w Wiedniu na tę misję patrzono niechętnie.
Podczas sejmu krakowskiego 1527 r. O. zapewne należał do traktujących o zawieszenie broni z nowym hospodarem mołdawskim Piotrem Rareşem, figuruje bowiem wśród świadków na akcie rozejmowym. Był jednym ze świadkujących na potwierdzeniu przywilejów dla Warszawy (13 III). W r. 1530 należał do poselstwa, które imieniem senatu witało w Krakowie 6 I obranego właśnie na króla Zygmunta Augusta. T. r., krótko przed 25 IV, przeszedł na kasztelanię wiślicką. Uczestniczył w lutym 1532 w prowadzonych rokowaniach o zawieszenie broni z Mołdawią. W lipcu t. r. na sejmiku w Proszowicach, gdzie doszło do zajścia z racji obioru na sędziego ziemskiego krakowskiego Mikołaja Taszyckiego, dotychczasowego podsędka, któremu woj. krakowski Andrzej Tęczyński zadał infamię, O. należał do grona obrońców tego wybitnego rzecznika postulatów szlacheckich. W r. 1533 przyznano O-owi 50 grzywien rocznej pensji ze skarbu. Mianowany 25 X 1535, po swym imienniku Stanisławie Odrowążu ze Sprowy, wojewodą bełskim, postąpił przed 6 IX 1537 na woj. ruskie. W l. 1538–9 był jednym z komisarzy królewskich wyznaczonych do regulowania spraw związanych z wykupem przez królową Bonę starostwa samborskiego z rąk Stanisława Odrowąża, wówczas już wojewody podolskiego. Należał O. do stronników Bony, nic tedy dziwnego, że Stanisław Górski scharakteryzował go jako «łapczywego na pieniądze, bez własnego zdania i autorytetu hulakę». Opinia chyba stronnicza i pozostająca w sprzeczności z wagą zlecanych mu misji.
Po ojcu odziedziczył O. położone w pow. wiślickim dobra: Rogów, Wyszogród, Kobiela, Kęsów, Chrostowice, Breń, Oleszno, Swarzów, Gruszów, Sadowie, Smogorzów, Wietrzychowice. Zostawszy wojewodą bełskim, nabył Kochanówkę w tamtej ziemi, by uzyskać «osiadłość». Miał dwór w Krakowie i oddany do użytkowania dom na przedmieściu Piotrkowa. Zmarł między 9 IX 1542 a 11 III 1543.
Żoną O-a zaślubioną przed 22 III 1511 była Jadwiga Morsztynówna (Morsthinówna), córka Jerzego, rajcy krakowskiego (zob.). Wniosła mu dość bogaty posag, bo 10 000 zł. Zmarła po r. 1531. Jedyny z tego małżeństwa syn Stanisław, który, inaczej niż ojciec, pisał się Odrowążem ze Sprowy, był w r. 1539 na studiach w Padwie. Po ojcu objął starostwo opoczyńskie, a zmarł bezpotomnie przed r. 1554, jako ostatni z rodu. Miał za żonę Annę Łaską, córkę woj. sieradzkiego Stanisława (zob.). Cały majątek O-a dostał się Stanisławowi Szafrańcowi, z czasem wojewodzie sandomierskiemu, wnukowi po siostrze O-a Zofii, żonie Piotra Szafrańca, kasztelana wiślickiego.
Balzer, Genealogia; Dworzaczek; Niesiecki; Uruski; Maleczyński K., Urzędnicy grodzcy i ziemscy lwowscy, Lw. 1938; – Dąbrowski J., Małżeństwo Zofii mazowieckiej ze Stefanem Batorym, „Przegl. Hist.” 1913, s. 264, 266; Górski K., Ród Odrowążów…, „Roczn. Tow. Herald.” T. 8: 1926/7; Pajewski J., Stosunki polsko-węgierskie i niebezpieczeństwo tureckie w latach 1516–1526, W. 1930 s. 44–7; Pawiński A., Ostatnia księżna mazowiecka, W. 1892 s. 88, 170–5; Pociecha W., Królowa Bona, Wr. 1949 II; Sucheni-Grabowska A., Odbudowa domeny królewskiej w Polsce, Wr. 1967 s. 76, 107; Wojciechowski Z., Zygmunt Stary, W. 1946; Zivier E., Neuere Geschichte Polens, Gotha 1915 s. 289; – Acta Tom., IV, VI–IX, XI, XII, XIV, XV; Bielski, Kronika, s. 1045; Corpus Iuris Pol., III, Materiały do historii Polaków w Padwie, Zebrał S. Windakiewicz, Arch. do Dziej. Liter., Kr. 1892 VII 169; Matricularum summ., III, IV; Mon. M. Aevi, XIII; Mon. Pol. Hist., V 808; Script. Rer. Pol., II; Starod. Prawa Pol. Pomn., VI 21–2; Vet. Mon. Pol., II 435, 436; – B. Czart.: Teki Naruszewicza, rkp. 53 nr 47.
Włodzimierz Dworzaczek